سفال منقوش گلابه ای (انواع، گستردگی، تاریخگذاری)

حدود دو سده پس از ظهور اسلام، تولید سفال در سرتاسر سرزمین های اسلامی به تدریج دستخوش تغییراتی شگرف شد. در سرزمین های شرقی اسلام این تحولات هم زمان با آغاز نهضت ها و جنبش های ایرانی و تأسیس سلسله های مستقل مانند طاهریان و سامانیان صورت پذیرفت. مهم ترین سهم هنرمندان سامانی در ساخت سفال های اسلامی ابداع و تکامل سفال های منقوش گلابه ای است. این سفالینه ها با الگوهای تزیینی متنوعی همچون نقوش تجریدی، هندسی، گیاهی، پیکره ای و خوشنویسی، در عین تأثیرپذیری از هنر ساسانی، سفالگری چین و سفالگری عباسی، ارائه ٰدهندۀ نمونه های هنری نوآورانه، ممتاز و منحصر به فردی در تاریخ سفالگری دوران اسلامی اند. شواهد باستان شناسی، در حالی که نیشابور و افراسیاب (سمرقند قدیم) را مراکز اصلی تولید زیباترین نمونه های منقوش گلابه ای معرفی می کنند، مناطقی وسیع شامل آسیای مرکزی، خراسان بزرگ، سیستان، بخشی از سواحل جنوبی دریای خزر و کرمان را به عنوان محدودۀ گسترش سفال منقوش گلابه ای نشان می دهند، گستره ای که هیچ گاه به طور جدی به مناطق مرکزی و غربی ایران کشیده نشد. تولید وسیع این گونه از سفال ها در سومین سدۀ هجری آغاز شد و در سدۀ چهارم هجری به اوج رسید، اما در سدۀ پنجم هجری با رواج خمیر سنگ در ساخت بدنۀ سفال، استفاده از لعاب قلیایی و نیز انتقال مراکز سیاسی و فرهنگی و هنری از شرق به مناطق مرکزی ایران، تولید این گونه از سفال ها با افت کیفی و کمی فراوانی مواجه شد، به کارگاه های محلی محدود شد و به تدریج به دست فراموشی سپرده شد. روش این پژوهش توصیفی ـ تحلیلی است و گردآوری اطلاعات آن به شیوۀ اِسنادی انجام شده است و اهدافی همچون گونه شناسی، شناسایی مناطق گسترش و دستیابی به تاریخ گذاری مشخص برای این گونه از سفال ها را دنبال می کند.